AMAZON.COM, INC. Terwijl de Toyota naar een gammele houten brug reed op de terugweg naar de stad Machadinho dOeste in de deelstaat Rondônia, zei Da Costa dat twee gemaskerde mannen op motorfietsen hem voorbij reden en hem vervolgens de weg versperden.
Een van de mannen trok een revolver, zei Da Costa, en bracht een boodschap over: Stop met bomen planten.
Lokale autoriteiten zeiden dat het incident van 20 september 2021, dat Da Costa beschreef in een politierapport dat door Reuters is ingezien, wordt onderzocht. Er zijn geen verdachten geïdentificeerd.
Bedreigingen zijn slechts een van de uitdagingen waar Rioterra en andere milieugroepen over de hele wereld mee te maken krijgen bij het nastreven van een ogenschijnlijk eenvoudige oplossing voor de klimaatcrisis: het herplanten van verwoeste bossen. Deze projecten zouden volgens de wetenschap kunnen helpen om de opwarming van de aarde af te remmen door kooldioxide vast te houden in levende bomen. Zulke inspanningen zouden ook de habitats van wilde dieren kunnen herstellen en bedreigde diersoorten helpen beschermen. In het Amazonegebied zou het ook het vocht in de atmosfeer beschermen dat van het regenwoud afrolt en buien naar verre velden en reservoirs voert.
Maar in Brazilië vrezen veel boeren, die hun broodwinning uit het regenwoud hebben gehaald, dat milieugroeperingen hen willen verdrijven. Boomplantgroepen hebben ondertussen moeite om op grote schaal inheemse bomen te kweken. Seizoensoverstromingen, branden - zelfs brandstichting - zijn een voortdurende bron van zorg.
En dan is er nog het geld. Ecologen hopen het Amazonegebied te behoeden voor een zogenaamd omslagpunt - wanneer er zoveel land wordt gekapt dat het ecosysteem zichzelf niet langer als regenwoud kan onderhouden en uitdroogt tot een gedegradeerde savanne. Om dat te bereiken moet het bosherstel plaatsvinden in een oerwoudgebied dat twee keer zo groot is als Duitsland, volgens Carlos Nobre, een van de meest prominente klimaatwetenschappers van BraziliÃ". Het prijskaartje: meer dan $20 miljard, schat hij.
De herbeplantingsinspanningen in Brazilië zijn tot nu toe bescheiden, zij het snel groeiende operaties, voornamelijk geleid door non-profitorganisaties. Van de tientallen herbebossingsinitiatieven in het land behoren Rioterra en The Black Jaguar Foundation, een Braziliaans-Europese groep, tot de grootste. Rioterra heeft de afgelopen tien jaar Amazonegebied herbebost ter grootte van Manhattan en is van plan om dat tegen 2030 meer dan te verdubbelen, aldus Alexis Bastos, die de herbebossingsinspanningen van de organisatie beheert en één van de oprichters was. Rioterra besteedt jaarlijks ongeveer 12 miljoen reais ($2,4 miljoen) aan herbebossing, zei hij.
Black Jaguar is nog ambitieuzer: het hoopt in de komende 20 jaar minstens $3,7 miljard te besteden aan het herstellen van een bosgebied zo groot als Libanon. Via bedrijfs- en privédonoren heeft Black Jaguar tot nu toe slechts 0,2% van dat bedrag opgehaald en slechts 0,03% van haar doel beplant.
Ondertussen gaat de vernietiging van het Amazonegebied in een razend tempo door. Uit gegevens van de overheid blijkt dat er in 2022 elke minuut voor ongeveer drie voetbalvelden aan oerwoud werd gekapt. Illegale indringers vernietigen in een paar uur wat Rioterra of Black Jaguar een jaar nodig hebben om te planten.
Toch zeggen wetenschappers dat als herbebossing ergens mogelijk is, het wel Brazilië is. Het land heeft enorme hoeveelheden voorheen bebost land dat rijp is voor herstel. Veel daarvan zou op natuurlijke wijze kunnen gebeuren als aangrenzende, intacte jungle de kans zou krijgen om de aangetaste stukken land terug te winnen. BraziliÃ" heeft wetten die een niveau van bosbehoud voorschrijven dat in de meeste landen ongezien is.
Herbebossing is echt essentieel om de planeet te redden, zei de klimaatwetenschapper Nobre. We zouden het kunnen doen. Gaan we het ook doen? Dat is nog steeds een vraag die we niet kunnen beantwoorden.
[Voor een webversie van dit verhaal, klik hier].
DE TOEVALLIGE NATUURBESCHERMER
In Brazilië hebben mensen eeuwenlang geworsteld over het lot van het regenwoud, een strijd tussen inheemse bosbewoners en Europese kolonisten en hun nakomelingen die de rijkdommen ervan wilden aanboren.
Gedurende het grootste deel van die geschiedenis won de ontwikkeling. De ontbossing explodeerde in de jaren 1970 toen de heersende militaire dictatuur mensen aanmoedigde om zich in het uitgestrekte gebied te vestigen.
Onder de migranten was Bastos, een van de oprichters van Rioterra, die als kind in 1982 in Rondônia aankwam. Zijn familie hoopte te profiteren van de belofte van de regering om gratis landbouwgrond te kopen. In plaats daarvan, aldus Bastos, begon zijn vader een meubelzaak in de stad Porto Velho, die zich richtte op de kolonisten die massaal arriveerden.
Toen hij opgroeide, zei Bastos, was hij grotendeels onverschillig voor het geluid van kettingzagen en de waas van rook van veeboeren die bomen verbrandden voor weiland. Toen hij 20 was, ontdekte hij een passie voor duiken in de wateren van de Amazone. Te midden van sidderalen en reusachtige pirarucu vissen zag hij tot zijn ontsteltenis dat de Rondônias Rio Preto, of Zwarte Rivier, een onderzeese vuilnisbelt van afgedankte koelkasten, auto-onderdelen en bierblikjes was geworden.
Hij en zijn duikvrienden organiseerden schoonmaakacties en evenementen om mensen bewust te maken van de invloed van de mens op het Amazonegebied. In 1999 richtten Bastos en zes vrienden, voornamelijk collega-duikers, het Rioterra Centrum voor Culturele en Milieustudies van het Amazonegebied op om fondsen te werven voor hun vrijwilligerswerk. Rioterra betekent rivier aarde in het Engels.
Hun grote doorbraak kwam in 2008 toen het staatsoliebedrijf Petrobras Rioterra een subsidie van 3,5 miljoen reais (ongeveer $1,5 miljoen op dat moment) toekende om wat herbebossing in Rondônia uit te voeren.
De groep wist niets van bosbouw. De leercurve was steil, herinnert Bastos, nu 49, zich. Mensen komen naar het Amazonegebied om bomen te kappen, niet om bomen te planten, zei hij.
Om met succes een boom te planten, moet je de geheimen van de levenscyclus van die soort te weten komen. Voor Rioterra begint het proces in het Jamari National Forest, vlakbij de kleine gemeente Itapuã do Oeste in het noorden van Rondônia. Op satellietkaarten valt Jamari op als een eiland van ongeveer 2.200 vierkante kilometer met oerbos in een zee van ontbossing. Het is al duizenden jaren onaangeroerd en heeft een enorme diversiteit aan dieren en planten.
Dejesus Aparecido Ramos, een voormalige medewerker van Rioterra, zei dat hij wilde zwijnen, tapirs en jaguars heeft gezien tijdens zijn reizen daarheen. Maar de echte prooi van de organisatie zijn ongeveer 900 zogenaamde moederbomen die in en rond het bos verspreid staan. Met toestemming van Brazils federale parkautoriteit oogsten Rioterra-medewerkers zaden van deze moederbomen en vervoeren deze naar de kwekerij van de organisatie in Itapuã do Oeste, waar ze worden opgekweekt tot jonge boompjes die vervolgens geplant kunnen worden.
Rioterra doet speciale moeite om bedreigde bomen te verzorgen, waaronder roze ceder, Amazonische kers en muiracatiara, waarvan het mooie oranjebruine hout gewild is voor designvloeren. Weinig van deze zeldzame bomen zijn ooit buiten het wild gekweekt. Het duurt 18 maanden om een zaadje van een castanheira, beter bekend als de paranootboom, tot een jonge boom te laten groeien.
Mensen denken dat je alleen maar hoeft te planten, maar het is niet alleen maar planten. Er zit veel techniek achter, zei Bastos.
Tot nu toe heeft Rioterra ongeveer 7 miljoen bomen geplant op meer dan 57 vierkante kilometer land. De non-profit plant bomen op door de staat beschermde natuurgebieden en op privégrond die meestal eigendom is van kleine boeren.
Brazilië verminderde de financiering voor herbebossing in de eerste jaren van de regering van de rechtse voormalige president Jair Bolsonaro, die in januari aftrad. Zijn regering bevroor ook het Amazonefonds, een door de regering in het leven geroepen instrument dat sinds 2008 300 miljoen reais ($60 miljoen) heeft uitgegeven - grotendeels verstrekt door de regeringen van Noorwegen en Duitsland - om 317 vierkante kilometer regenwoud te herbebossen.
Een advocaat van Bolsonaro reageerde niet op een verzoek om commentaar.
Bolsonaro's opvolger, president Luiz Inácio Lula da Silva, heropende het Amazonefonds snel. In antwoord op vragen zei het Ministerie van Milieu dat de regering economische stimuleringsmaatregelen en technische bijstand voor herbebossing wil uitbreiden en de markt voor de productie van zaden en jonge boompjes wil laten groeien.
DE DOLENDE HOLLANDER
Het verhaal van Black Jaguars begint in het Midden-Oosten, waar de Nederlandse ondernemer Ben Valks naar eigen zeggen goed verdiende met de verkoop van waterfiltersystemen vanuit de Verenigde Arabische Emiraten. Hij zei dat hij zijn bedrijf in 2004 verkocht en besloot de wereld rond te reizen.
In 2007 bezocht hij het noorden van de staat Pará in het Amazonegebied van Brazilië met het idee om een documentaire te maken over zwarte jaguars, een zeldzame mutatie van de gevlekte soort die getroffen is door habitatverlies en stroperij. Een jaguar-tracker leidde Valks langs verlaten jungle waar de enige dieren die hij zag grazende koeien waren. Valks was verontrust en geïnspireerd: Ik begon na te denken, wat is mijn doel?
Valks sprak met de Braziliaanse bioloog Leandro Silveira, een jaguar-expert die zijn droom onthulde om een 2.600 kilometer lange wildcorridor te creëren langs de Araguaia-rivier, die half Brazilië doorkruist. Daar zouden de grote katten vrij kunnen rondlopen op zoek naar voedsel en partners, aldus Silveira.
Valks zag het potentieel. Hij richtte in 2011 The Black Jaguar Foundation op en begon een organisatie op te bouwen.
Valks, nu 52 en fulltime hoofd van de stichting, heeft meer dan 6 miljoen euro ($6,4 miljoen) opgehaald, voornamelijk van bedrijfssponsors, volgens Valks en de jaarverslagen van de stichting. Hiertoe behoren het in São Paulo gevestigde Movida, een beursgenoteerd autoverhuurbedrijf, en Caixa, een Braziliaanse staatsbank.
Dat is een fractie van zijn doel van $3,7 miljard. Maar het is genoeg geweest om 122 fulltime medewerkers aan te nemen die 326 hectare bos met inheemse boomsoorten in het Amazonegebied en de aangrenzende savanne hebben geplant of hersteld. Valks langetermijndoel is om 1,7 miljard bomen langs de Araguaia rivier te planten.
Ik wil miljardair worden, vertelde Valks een groep medewerkers tijdens een training in 2021 in de staat Pará, vlakbij de waterweg. Niet in geld, maar in bomen.
ONTMOET DE BUREN
Als het kweken van wilde bomen al lastig is, dan is het omgaan met de menselijke kolonisten van de Amazones nog complexer.
Wereldwijd zijn geweld en bedreigingen aan de orde van de dag voor milieuactivisten die zich inzetten voor het behoud van wilde dieren en habitats. Volgens de waakhond Global Witness worden er jaarlijks meer dan 200 gedood. Brazilië stond in 2021 met 26 gedode dieren op nummer 3 op de lijst.
Rioterra schortte het planten van bomen op in het door de staat beschermde bosgebied waar da Costa werd bedreigd. Illegale houtkap en veehouderij hebben daar een hoge vlucht genomen.
Black Jaguar blijft ook uit de problemen. Boeren die vijandig tegenover hun inspanningen staan, worden niet onder druk gezet om mee te doen.
Sommige boeren zijn achterdochtig, maar bereid om te luisteren, aldus de non-profitorganisatie. De reden: de Braziliaanse milieuwetgeving.
Een federale boswet, die voorschrijft hoeveel bosgrond legaal gekapt mag worden, is al sinds de jaren 1930 in een of andere vorm van kracht, maar wordt in afgelegen gebieden van het Amazonegebied op grote schaal genegeerd.
Een herziening in 1996 versterkte de bescherming van het Amazonegebied door te eisen dat ten minste 80% van de meeste eigendommen in de regio behouden moesten blijven. Verdere wijzigingen in 2012 scholden boetes en een verbod op landbouwproductie uit aan boeren die illegaal bos hadden vernietigd als zij ermee instemden om hun bedrijven aan te passen door herbebossing of de aankoop van onontgonnen land voor natuurbehoud.
Sommige milieuactivisten waren woedend over de amnestie, die nog steeds van kracht is. Illegale vernietiging blijft wijdverspreid, vooral op openbare grond.
Toch hebben de meeste grote commerciële boerderijen gereageerd op de stimulans om schoon schip te maken. Volgens de Centrale Bank van BraziliÃ" mogen banken geen leningen verstrekken aan boeren die de bosbouwcode overtreden. Ook sloten grote sojahandelaren zich in 2006 aan bij de overheid en maatschappelijke organisaties in een pact genaamd het Amazon Soy Moratorium, dat de grondstoffenbedrijven verbiedt om te kopen van boerderijen met recente ontbossing.
De code verplicht Brazilliaanse boeren om gezamenlijk tussen de 56.700 vierkante kilometer en 181.700 vierkante kilometer bos te herstellen, een gebied dat bijna net zo groot is als Syrië, volgens onderzoekers van het Brazilliaanse Nationale Instituut voor Ruimteonderzoek. Deze wettelijke verplichting zal Brazilië een heel eind op weg helpen om te voldoen aan de verplichting om 120.000 vierkante kilometer te herbebossen tegen 2030 in het kader van de klimaatdoelstelling van de Overeenkomst van Parijs.
Brazilië ligt miljoenen mijlen voor op de overgrote meerderheid van andere landen met een kader voor herbebossing, zei Cristina Banks-Leite, een tropisch ecoloog aan het Imperial College in Londen.
Toch staan Valks en Black Jaguar voor een ontmoedigende taak: De ecologische corridor die hij wil aanleggen, bevat land van meer dan 13.000 particuliere eigenaars die overtuigd moeten worden.
Hij begon in Santana do Araguaia, een stad met ongeveer 45.000 inwoners in de deelstaat Pará, van waaruit hij eerder op zoek was gegaan naar de ongrijpbare zwarte jaguar en een verwoest regenwoud had gezien.
Zijn eerste klant daar was Marcos Mariani, een zeldzame boer die uitgesproken is over milieukwesties. Als hij geen sojabonen en vee kweekt op het 577 vierkante kilometer grote bedrijf van zijn familie in Santana do Araguaia, voert Mariani campagne tegen het aanleggen van extra wegen in het Amazonegebied die nieuwe gebieden zouden openstellen voor ontbossing.
Mariani zei dat hij geïntrigeerd was door Valks voorstel. Ik vond zijn idee geweldig en zei dat we geïnteresseerd zijn in het steunen van alles wat met natuurbehoud te maken heeft, zei de boer.
De twee ondertekenden een contract. Black Jaguar verbond zich ertoe om een boomkwekerij te bouwen op het eigendom van Mariani, alle technische knowhow te leveren en het gebied tientallen jaren lang te monitoren om ervoor te zorgen dat het opnieuw zou aangroeien. De non-profit plantte uiteindelijk jonge boompjes op 170 hectare langs kleine beekjes op het landgoed.
Volgens Tânia Irres, die bij de gemeentelijke milieudienst van Santana do Araguaias werkt, verspreidde het verhaal zich snel dat er een goededogend bomenproject naar de stad was gekomen. Ze zei dat sommige inwoners van mening waren dat een NGO opgericht door een buitenlander erop uit moest zijn om hun levensonderhoud te vernietigen. Anderen dachten dat als buitenstaanders boompjes en werk schonken, waarom zouden we er dan niet van profiteren?
Het is een kleine stad, iedereen kent elkaar, zei Irres.
Ze hielp Black Jaguar in contact te komen met nog een paar boeren, waaronder Clovis en Regina Molke, sojatelers en veeboeren die zich aan de milieuwetten wilden houden. Als fan van Bolsonaro was het echtpaar aanvankelijk sceptisch over deze milieuactivisten, maar de gratis bomen waren te verleidelijk om te laten liggen.
Black Jaguar zei dat het tussen december 2020 en februari 2021 54.000 jonge boompjes plantte op het landgoed van Molkes, en vervolgens in 2022 een aantal bomen herplantte die tijdens een overstroming verloren waren gegaan. De snelgroeiende sombreirobomen zijn al 3,5 meter hoog.
Wie weet. Over drie jaar kom ik hier terug om te zien of het bos zich heeft gesloten met grote, mooie bomen, zei Clovis, wiens familie landbouwgrond bezit in meerdere Braziliaanse staten.
Zulke vroege overwinningen leidden tot overeenkomsten met andere boeren. In totaal heeft Black Jaguar contracten getekend met 26 boerderijen en tot nu toe 326 hectare beplant. De non-profit wil dat het volgende plantseizoen, dat eindigt in april 2024, het grootste wordt met nog eens 500 hectare herstel.
OPSCHALEN
De Amazone redden betekent miljarden bomen planten in een gebied dat groter is dan de meeste landen. De planeet redden betekent het meerdere keren doen.
Het gebruik van fossiele brandstoffen terugdringen is van het grootste belang om de opwarming van de aarde te vertragen. Maar wetenschappers zeggen dat het verwijderen van kooldioxide die al in de lucht zit ook essentieel is om de ergste gevolgen van klimaatverandering te voorkomen. En ze zijn het er algemeen over eens dat bomen de goedkoopste en eenvoudigste manier zijn om koolstof vast te leggen.
Om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5 graden Celsius - een doel dat is vastgelegd in het Akkoord van Parijs - is volgens het hoogste klimaatwetenschappelijke panel van de Verenigde Naties tot 9,5 miljoen vierkante kilometer extra bos nodig om de uitstoot van broeikasgassen tegen 2050 tot nul te reduceren. Dat is ongeveer de grootte van de Verenigde Staten.
Brazilië en de aangrenzende Amazonelanden kunnen deze inspanningen maken of breken. Ongeveer 18% van het Amazonegebied van Zuid-Amerika is al vernietigd. Als dat 20% tot 25% wordt en de klimaatverandering blijft toenemen, dan zal het vochtige bos volgens klimaatwetenschapper Nobre uitdrogen en veranderen in een gedegradeerde savanne, waarbij een koolstofbom in de atmosfeer vrijkomt. Bij het huidige tempo van vernietiging zou die drempel al over twee tot drie decennia bereikt kunnen worden.
Nobre schat dat, naast het stoppen van de ontbossing, zo'n 700.000 vierkante kilometer in het zuidelijke Amazonegebied moet worden hersteld om ervoor te zorgen dat er geen doodsspiraal ontstaat. Volgens zijn ruwe berekeningen zou meer dan de helft van dat gebied op natuurlijke wijze regenereren als het met rust gelaten zou worden, zodat het oerwoud in de buurt zich kan herstellen.
Rioterra en Black Jaguar gebruiken deze aanpak waar mogelijk. Op het landgoed van Molkes bijvoorbeeld, heeft Black Jaguar niet alleen 30 hectare actief beplant, maar ook nog eens 140 hectare overgelaten om passief te regenereren. Black Jaguar helpt de natuur door dergelijke gebieden af te schermen om vee buiten te houden en door invasieve grassen te verwijderen die de boomgroei kunnen verstikken. Na een paar jaar zullen wilde dieren en de wind zaden uit het naburige bos meenemen die zonder hulp zullen groeien.
DE REKENING BETALEN
In augustus 2019 woedden er branden in het Amazonewoud. De wereld reageerde met afgrijzen toen beelden van hoog oplaaiende branden het nieuws domineerden.
Bastos van Rioterra zei dat particuliere donateurs hun chequeboekjes begonnen te openen.
Het Franse bedrijf ReforestAction, dat geldschieters koppelt aan boomplantprojecten, legde 270.000 euro ($290.000) in om bijna een vierkante kilometer van Rioterras nieuwe aanplant in Rondônia te sponsoren. Later kwamen ook twee Europese non-profitorganisaties in actie. Het in Genève gevestigde Aquaverde doneerde 315.000 Zwitserse frank ($347.000) aan Rioterra. Het Belgische Tree-Nation deed er 90.000 euro ($97.000) bij om het door de staat beschermde reservaat Rio Preto-Jacundá te herbebossen.
Black Jaguar heeft zich ook tot bedrijfsdonoren gewend.
Het Braziliaanse autoverhuurbedrijf Movida tekende in 2020 een overeenkomst met Black Jaguar om het planten van 1 miljoen bomen te financieren, vertelde toenmalig directeur Renato Franklin aan Reuters. Het programma wordt gedeeltelijk gefinancierd door klanten van Movida, die de optie hebben om 1,99 reais (40 cent) per dag op hun huurcontracten te betalen om hun koolstofuitstoot te compenseren.
Tegen het einde van 2022 had Black Jaguar ongeveer 250.000 bomen geplant als onderdeel van dat partnerschap, dat Movida overweegt uit te breiden nadat de eerste miljoen bomen zijn geplant.
Ben heeft het over 1 miljard bomen. We moeten groot denken, zei Franklin.
Rioterra boort ook de markt voor zogenaamde koolstofkredieten aan, die bedrijven kunnen kopen om hun uitstoot van broeikasgassen te compenseren. De non-profit is vorig jaar een project gestart om samen te werken met ongeveer 600 kleine boeren in Brazilië om ongeveer 20 vierkante kilometer met bomen te herbeplanten. ReforestAction zorgt voor de verpakking en verkoop van de credits. De Franse cosmeticafabrikant LOreal heeft bevestigd dat het de grootste investeerder is, met meer dan $5 miljoen in de onderneming.
Bastos ziet koolstofkredieten als de manier om de enorme som geld bij elkaar te krijgen die volgens wetenschappers zoals Nobre nodig is.
Of deze en andere boomplantprogramma's het Amazonegebied kunnen redden, valt nog te bezien. Op sommige plaatsen blijft de weerstand hevig.
Afgelopen september kreeg Milton da Costa Junior een telefoontje dat de website van de Braziliaanse overheid voor brandcontrole mogelijke branden liet zien bij de herbeplantingsprojecten van Rioterras in het reservaat van de deelstaat Rio Preto-Jacundá, waar de 41-jarige een jaar eerder onder bedreiging van een pistool was bedreigd.
Extra aanplant was daar sinds die ontmoeting opgeschort. Da Costa ging terug naar de plek waar de jonge bomen al meer dan een jaar groeiden. Toen hij met een drone hoog boven het perceel vloog, zag hij enorme schade: 189 hectare was nu een verkoolde woestenij. Bosbranden komen van nature niet voor in het weelderige Amazonegebied, zeggen wetenschappers. Een persoon moet de vlam hebben aangewakkerd, vermoedde Da Costa.
Terwijl Da Costa naast zijn pick-up stond en de drone gebruikte, schreeuwden minstens twee mannen naar hem die in het oerwoud langs de weg verborgen zaten.
We hebben je gezegd hier niet terug te komen, anders kom je erachter wat je te wachten staat, schreeuwde een van de mannen. Ga zo door en we zullen je elimineren.
Da Costa bleef stil. Deze keer was ik bang, zei hij, terwijl hij over de gebeurtenis vertelde. Mijn dochter was net 20 dagen eerder geboren. Da Costa haalde zijn drone tevoorschijn, schreeuwde dat hij ongewapend was, stapte in zijn truck en reed weg.
Sindsdien is hij verschillende keren teruggekomen om de hergroei te controleren in gebieden die aan de vlammen ontsnapt waren, maar altijd onder politiebegeleiding. Lokale agenten vertelden Reuters dat de bedreigingen tegen da Costa onderzocht worden, net als de brand, waarvan ze vermoeden dat het het werk is van niet-geïdentificeerde illegale landbezetters.
Terwijl het planten in het reservaat opgeschort blijft, gaat Rioterra verder in veiliger gebieden. De volgende stap is het herstel van 3 vierkante kilometer in de buurt van een hydro-elektrische stuwdam in Rondônia.
Ondanks de bedreigingen wil da Costa zich niet terugtrekken. Hij zegt dat er te veel op het spel staat.
Zoals het nu gaat, als niemand ons geweten heeft, zullen jullie op een dag geen rivieren meer hebben, geen bossen meer, en zullen jullie deze dingen niet meer hebben om aan onze kinderen en kleinkinderen door te geven, zei hij.
